Tri parashikimet: Luftërat e reja dhe shkatërruesi i botëve
Pjesa e parë: A do të shënojë apokalipsi i insekteve fillimin e fundit të biodiversitetit? Apo në vend të kësaj, në një skenar post-atomik, a do të jetë Blattella germanica e vetmja krijesë që do të mbijetojë? Nuk është skenari i “The Last of Us” ose një nga serialeve të shumta televizive në qarkullim (makthet, për skenaristët, janë ëndrrat e reja), por pyetje reale për këto kohë të errëta. Nga ana tjetër, karkalecat që dikur mbushnin Afrikën, sot kanë pushtuar Sardenjen. Regjistrimi i shtatorit më të nxehtë në histori sigurisht që ka të bëjë me këtë, me gjithë respektin për ata që dyshojnë se klima po çmendet. Ende pa ikur tronditja nga pandemia, e cila ka bërë që konsumimi i anksiolitikëve të rritet, erdhi pushtimi nga Rusia i Ukrainës dhe hipoteza e “luftës së tretë botërore”. Më pas, sikur të mos mjaftonte kjo, u hap sërish çështja shekullore izraelito-palestineze, me një prolog tmerri të papërshkrueshëm, më pas masakër dhe ndoshta një përshkallëzim. “A peste, uria et bello, libera nos Domine” thërrasin besimtarët në liturgji. Tre frikërat e mëdha – epidemitë, uria dhe lufta – nuk kanë ndryshuar. Sa i përket kalorësit të katërt, misterioz të apokalipsit të Dhiatës së Re, sot duket se është Inteligjenca Artificiale. Nga Brukseli në Uashington ka një shtim të ligjeve për të parandaluar daljen jashtë kontrollit, ndërsa vetë krijuesit e ChatGPT kanë krijuar një njësi gatishmërie, përgatitjeje (për më të keqen). EMERGJENCA E KLIMËS Dikush mund të pajtohet ose të mos pajtohet me taktikat e Rebelimit të Zhdukjes (Greta Thunberg tha se nuk ishin të sajat, megjithatë, duke qenë se çdo gjë tjetër kishte dështuar, ajo i respekton), por sigurisht kanë patur një intuitë të shkëlqyer: emrin. Nuk luftojnë “ngrohjen e klimës”, as “krizën klimatike” më urgjente: rebelohen kundër zhdukjes. Term i ngarkuar, i cili rikthen peshën ekzistenciale të problemit. Deri në atë pikë sa edhe UNDP, programi i zhvillimit të Kombeve të Bashkuara, në vitin 2022 e quajti fushatën e vet për të braktisur hidrokarburet: “Mos zgjidhni zhdukjen”. Mbi gjysma e kampionit prej 10,000 të rinjsh të intervistuar nga The Lancet një vit më parë, binin dakord me deklaratën se “njerëzimi është i dënuar”. Një shqetësim kaq i madh, saqë u prish gjumin, përqendrimin dhe imagjinatën për të ardhmen. Ekoankthi është një term që ka hyrë në leksikun e zakonshëm. “Zhdukja e gjashtë” është titulli i librit të Elizabeth Kolbert, fituese e çmimit Pulitzer nga New Yorker për artikuj të mrekullueshëm mbi mjedisin. “Dhjetë vjet pas publikimit”, thotë ajo përmes Zoom nga shtëpia e vet në veri të Nju Jorkut – ku ngrica dikur mbërrinte në fillim të tetorit, ndërsa sot, pothuajse një muaj më vonë, as nuk po duket – “ne jemi thjesht dhjetë vjet më keq”. Është ajo që tregon për vdekjen shqetësuese të insekteve evropiane, që janë në bazën e zinxhirit ushqimor të shpendëve, pra të pjalmimit, me pasoja gjigante në bujqësi. Jemi të dënuar apo mund të bëhet diçka? Dhe ç’farë? “Epo, siç thonë, kur je në gropë, ajo është kthyer në kurth: thjesht mos gërmo më! Pra, nuk duhen dhënë më leje për hapjen e impianteve të reja të karburanteve fosile, siç ndodhi në Alaskë ose Rosebank në Britaninë e Madhe: është thjesht çmenduri. Më pas, duhen ndërtuar shumë impiante të rinovueshme, duke e transformuar infrastrukturën e vjetër. Në fund, duhet investuar masivisht në kërkime për të gjetur zgjidhje të reja. Nje shembull? Aviacioni civil: duhet të rimendohet tërësisht”. Sidoqoftë, ne duhet të eksplorojmë të panjohurën duke filluar nga e besueshmja. Këjë e bën shumë mirë anglezja Naomi Alderman tek “The Future”. Nxënëse e Margaret Atwood, një tjetër autore që di shumë për distopitë, ajo tregon për një botë të dominuar nga disa perandorë teknologjikë kapriçiozë – tmerrësisht të ngjashëm me Musk-un, Bezos-in, Zuckerberg-un e vërtetë – të cilët, të paralajmëruar nga një sistem ekskluziv mesazhesh, në fillim të romanit nxitojnë në bunkerët e ngritur për raste apokalipsi. Njerëz aq të pasur dhe të fuqishëm saqë mund të vendosin të krijojnë shiun ku të duan, pa e vrarë mendjen për ata që nuk janë të pasur. Edhe këtu duket si trillim, por krijimi i reve ekziston. Ashtu siç ekziston një kompani hungareze e specializuar në ndërtim vendstrehimesh ultra luksoze. Dhe çfarë mendon Alderman për gradientin apokaliptik të momentit aktual? “Duhet të kemi parasysh tendencën e njerëzve për të mbivendosur ndjenjën e vdekshmërisë së tyre mbi atë të specieve. Ka probleme të mëdha, por nuk mendoj se fundi është i afërt. Megjithatë, më duhet të pranoj se, në fund të tetorit, ka ende luleshtrydhe në kopshtin tim në Londër! Duket e bukur, por është shqetësuese”. Një gëzim i palogjikshëm i ngjashëm me atë të daljes në plazh për Vit të Ri. Mekanizmi mbrojtës që funksionon për të është të dallojë problemet, t’i trajtojë ato një nga një: «Siç thotë çdo psikoterapist i mirë: të ngadalësojmë, të qetësohemi, le të kuptojmë se çfarë po ndodh saktësisht. Kështu zbulojmë se në disa raste, si për shembull Brexit, ishim ne ata që e prishëm shtëpinë”. Megjithatë, kalorësit e saj të apokalipsit janë gjigakapitalistët dixhitalë: “Unë i kushtoj shumë faqe për të ilustruar sasinë e gjërave të rëndësishme që mund të bëheshin me një pjesë të parave të tyre”, të cilat zhduken në një arrati hapësinore, me Marsin dhe planetët e tjerë që na prezantohen në mënyrë të rreme si alternativa të vlefshme ndaj dështimit në Tokë. Dhe ndërsa «bomba atomike ishte një shpikje e tmerrshme, por të paktën shërbeu për të mposhtur nazistët, inteligjenca artificiale nuk na është «shitur» për të mposhtur Putinin. Kështu që? Nëse ai përfaqëson një rrezik kaq të madh, siç thonë vetë baballarët e saj, e vetmja mundësi është ndalimi i zhvillimit. E kemi parë të gjithë Dr. Strangelove, apo jo? Pjesa e dytë Në marsin e kaluar, nën kujdesin e Institutit Future of Humanity, një qendër kërkimore në Oksford, emri i së cilës tashmë thotë shumë për temperaturën emocionale të temës që trajtojmë, u publikua një studim befasues. Ku 160 ekspertë në sektorë të ndryshëm dhe superparashikues, pra njerëz që, pavarësisht se nuk kanë specializim, kanë rezultuar jashtëzakonisht të aftë në garat e parashikimit, hartuan një renditje të risqeve. Duke bërë dallimin midis ngjarjeve katastrofike, të tilla si zhdukja e deri në 10 për qind e popullsisë (Lufta e Dytë Botërore, si të thuash, zhduku 3 për qind) dhe ngjarjeve që mund të shkaktojnë zhdukje, duke kursyer vetëm një bërthamë prej “maksimumi 5000 fatlumësh, ose shpirtra të pafat”, siç shkruante Economist. Në vend të parë në përgjithësi është Inteligjenca Artificiale (IA), së cilës superparashikuesit i caktojnë një rrezik katastrofe (deri në vitin 2100) prej 2.1 përqind krahasuar me 12 përqind nga ekspertët dhe një rrezik zhdukjeje prej 0.38 dhe 3 përqind respektivisht. Në një video-konferencë nga Oregon, Josh Rosenberg, koordinatori i studimit, sqaron se qëllimi ishte të fotografohej gjendja e debatit për të parë se si do të ndryshojë ai, me kalimin e kohës. Ndonëse nuk dëshiron të komentojë meritat, ai thjesht thekson se nuk do ta cilësonte një mundësi zhdukjeje prej 0.3 për qind si krejtësisht të papërfillshme. Megjithatë, në afat të shkurtër ai është më i shqetësuar për energjinë bërthamore dhe pandemitë sesa për IA. Ashtu siç ew ridimensionon temën Douglas Rushkoff, autor i investigimit magjepsës Only the Rich (Luiss University Press), duke filluar përsëri nga bunkerët dhe ishujt privatë që ata rrëmbejnë: «IA do të bëjë atë që është programuar të bëjë. Dhe nëse nxjerr vlerë nga jeta e njerëzve, fajin e ka kapitalizmi, i cili e kërkon prej saj, jo algoritmi që ekzekuton”. Për të na dhënë më pas një fjali të fundit mbi alarmin që ngrenë themeluesit: «Vëllazëria teknologjike është shumë e frikësuar prej saj, sepse ata ishin të sigurt që mund të dominonin masat, pasi ishin më inteligjentë. Ndërsa nëse IA ua kalon, rrezikon t’u bëjë atyre atë që na bënë neve.” Një institucion i ngjashëm me atë të drejtuar në Oksford nga transhumanisti Nick Bostrom, është Qendra për Rreziqet Ekzistenciale në Kembrixh. Ajo u themelua njëmbëdhjetë vjet më parë nga astronomi Martin Rees, autori i librit “If Science is to Save Us”. Me një qëllim të qartë: për t’u fokusuar në “mjellmat e zeza”, ngjarje shumë të pamundura, por me pasoja kataklizmike. “E kundërta e aksidenteve automobilistike, shumë të mundshëm dhe shumë të studiuar. Kjo është arsyeja pse ne kemi lindur, të vetëdijshëm se edhe nëse do të arrinim t’i reduktonim këto rreziqe me një të mijtën, do ta kishim justifikuar në masë të madhe ekzistencën tonë.” Ndër objektivat e mëdhenj të studimeve të tyre të fundit janë “sulmet kibernetike që mund të gjunjëzojnë një vend brenda disa ditësh dhe lufta biologjike, me armë që nuk kanë qenë kurrë kaq të përballueshme”. Plus, padyshim, IA për të cilën ai thotë se një masë e arsyeshme do të ishte sigurimi i “një periudhe të ndërmjetme, midis zhvillimit dhe daljes në treg, siç bëhet me ilaçet”. Tre vjet më parë ai kishte vënë bast me Steven Pinker, neuroshkencëtarin e Harvardit, i famshëm për perma-optimizmin, se një ngjarje biologjike e papritur mund të vriste mbi një milion njerëz. Më pas mbërriti Covid, me gati 10 milionë vdekje, por askush nuk e pagoi bastin sepse nuk mund të pajtoheshin për përkufizimin e një ngjarjeje biologjike. PANDEMITË Mbërritëm tek Coronavirusi. Për diçka të tillë duhej të ktheheshe një shekull prapa (1918-1920), te gripi spanjoll dhe 50-100 milionë viktimat e tij. Ndër të paktët që e kishin parë të vinte këtë herë ishte David Quammen, i cili, tetë vjet më parë, në librin profetik “Spillover” paralajmëroi ndaj rreziqeve të llojeve të viruseve. Nga studio e tij në Montana, ku mban një piton sikur të ishte një mace, ai e nis duke bërë një dallim: “Nëse mendojmë për fundin e Planetit, duke përjashtuar një shpërthim të pamundur të Diellit, ai do të jetë në gjendje të ecë lehtësisht edhe pa ne. Nëse pastaj flasim për njerëzimin, me 8 miliardë banorët e tij dhe shumëllojshmërinë e madhe gjenetike, do të jetë e vështirë të na eliminojë të gjithëve”. E vështirë, por jo e pamundur dhe pothuajse mund ta dëgjosh duke bërë llogaritjet mendore të Armagedonit: «Një luftë bërthamore mund të jetë afër nesh. Edhe një virus ARN, siç është gripi i shpendëve që infektoi njerëzit, ndoshta do të vriste gjysmën e tyre. Por vetëm speciet në rrezik do të zhdukeshin, ato në të cilat kanë mbetur pak ekzemplarë”. Malësorët e vërtetë do të ishin buburrecat e përmendur në fillim, disa minj dhe, nga ana bimore, luleradhiqet. Thënë kjo, megjithatë, ne kemi mësuar aq pak nga mësimet e pandemisë saqë “ndoshta jemi më keq se në vitin 2019, pasi Instituti Kombëtar i Shëndetit, organi më i rëndësishëm federal për shëndetin, ndryshoi rregullat duke e bërë jashtëzakonisht më të vështirë për shkencëtarë të kombësive të ndryshme, që bashkëpunojnë me njëri-tjetrin. Vaksinat u zhvilluan në kohë rekord edhe falë gjenomit të sekuencuar nga kinezët. E njëjta gjë me rezultatet e para të Moderna. Ose për zhvillimin e antiviralëve. Sot nuk do të ishte më e mundur”. Virusi i sovranizmit nuk e kursen shkencën. Në vazhdën e hipotezës së rrjedhjes prej laboratorit, Kongresi Amerikan anuloi gjithashtu fonde disa milionëshe për kërkime më me risk, të ashtuquajturin “fitimin e funksionit”: “Injoranca është një bishë e shëmtuar”. I bëjmë pyetje të ngjashme Richard Hatchett, drejtor i Koalicionit për Inovacionet e Përgatitjes Epidemike, një fondacion publik-privat, arsyeja sociale e të cilit është të jetë gati për pandeminë e radhës: «A jemi më mirë? Varet. Edhe sikur të duket absurde, ne ishim shumë me fat që në 2020 pati një Coronavirus, një familje që e njihnim dhe mbi të cilën kishim filluar tashmë studimin e vaksinave. Nëse virusi do ishte nga një familje tjetër, reagimi mund të ishte më i ngadaltë. Por ne kemi mësuar gjithashtu shumë gjëra, nga platformat e reagimit të shpejtë deri tek testimi dhe gjurmimi më i mirë, apo tek mënyra se si të reagojmë duke shmangur bllokimet.” Ndër kërcënimet që i heqin gjumin, bien në sy paramyxoviruset, si Nipah dhe Hendra, jo aq shumë të transmetueshëm sa Covid, por me shkallë vdekshmërie që ka arritur në 70-80 për qind. Kundërmasat? “Të shkurtohet në mënyrë drastike kohën e prodhimit të vaksinave. Mësimi vjen nga Formula 1 ku pushimet e shkurtra në pit stop shkuan nga 60-90 në 2-3 sekonda. Nëse tre vjet më parë dukej si një mrekulli të duheshin 11 muaj për vaksinën, herën tjetër 100 ditë do të mjaftonin. Mund të bëhet duke investuar burimet e nevojshme”. Pjesa e tretë: LUFTËRAT E REJAKërcënimi më i lashtë mbetet, ai i njerëzve që vrasin njerëz. Përveç një falange të konsiderueshme të ungjillorëve amerikanë – sionistët e krishterë të ftuar në Izrael nga Netanyahu gjatë mandatit të tij të parë, të cilët e mirëpresin përplasjen në Tokën e Shenjtë si një pamje paraprake të Ardhjes së Dytë e të shumëpritur të Krishtit – të gjithë të tjerët janë në ankth. Nga tridhjetë luftërat që po zhvillohen aktualisht, fokusohemi në Ukrainë dhe Lindjen e Mesme për shkak të afërsisë gjeografike/sentimentale, pa harruar Tajvanin dhe konkurrencën strategjike midis Pekinit dhe Uashingtonit.
A beson drejtori i Limes, Lucio Caracciolo në një përshkallëzim drejt një Lufte të Tretë Botërore? “Asnjë nga aktorët kryesorë, Rusia, Amerika, Kina nuk duan vërtet një përplasje. Nga ana tjetër, mund të thuhet se ishte pikërisht ngurrimi amerikan për të vazhduar menaxhimin apo ndërhyrjen në kriza që e lejoi Putinin të pushtonte dhe Hamasin të sulmonte. Por, duke lënë mënjanë retorikën, kush duhet ta hedhë bombën atomike?”. Gjëra të jashtëzakonshme po ndodhin dhe nuk do të përfundojnë shpejt, por Caracciolo përjashton zgjerimin e pakontrolluar: «Irani është një regjim represiv, por me aftësi arsyetimi: Unë nuk mendoj se dëshiron të bëjë vetëvrasje. Po kështu Hezbollahu. Realiteti është se Hamasi e ka detyruar Izraelin në një alternativë djallëzore: edhe nëse do të eliminonte të gjithë militantët, në atë moment do t’i duhej të merrte përsëri Rripin, nga i cili doli në vitin 2005: çfarë të bëjë me të? Eshtë shumë e vështirë të imagjinohet bashkëjetesa”.
“Ora e Apokalipsit”, e cila pas Hiroshimës dhe Nagasakit (me që ra fjala: Pentagoni sapo ka njoftuar se po punon për një bombë atomike 24 herë më të fuqishme se ato) përditësohet rregullisht nga Buletini i Shkencëtarëve Atomikë, dhe është zhvendosur përpara herën e fundit në janar, për Ukrainën. Asnjëherë nuk kemi qenë kaq afër orës X ideja e Amerikës si një fuqi rregulluese nuk është një distopi, numrat e bëjnë të qartë se, me rreth një miliard njerëz, ne jemi pjesa tjetër e botës. Sa më shumë përdorim gjuhën apokaliptike, aq më shumë besojmë në të, siç bëjnë Isis dhe të ngjashme, aq më shumë favorizojmë skenarin. Ndërsa, pa kriza energjetike, migrime dhe ujqër të vetmuar, jam ende i bindur se mund të jetojmë relativisht në paqe”. Drejtori i Limes pajtohet me faktin se, në krahasim me pjesën totale të popullsisë së planetit, ajo perëndimore është gjithnjë e më pakicë: «Sido që ta konsiderojmë idenë e Amerikës, si një utopi apo distopi si fuqi rregullatore, numrat e bëjnë të qartë se, me rreth një miliard njerëz, pjesa tjetër e botës jemi ne. Sa më shumë përdorim gjuhën apokaliptike, aq më shumë besojmë në të, siç bëjnë Isis dhe të ngjashmit e vet, dhe aq më shumë e favorizojmë skenarin. Ndërsa, pa kriza energjetike, migrime dhe ujqër të vetmuar, jam ende i bindur se mund të jetojmë relativisht në paqe”.
Shkatërrues të botëve
Gazetarët janë të angazhuar ligjërisht në luftimin e përditshëm me faktet. Historianët e së tashmes, kur gjërat shkojnë mirë, janë aty duke ndikuar. Vështrimi i gjeopolitikës është shumë më i shkëputur. Për të mos folur për atë të historianëve. Adriano Prosperi, akademik i shquar i Linceit, flet për «pritjen e përsëritur. Që nga Shën Pali e këtej, të krishterët e shohin botën si diçka që duhet të marrë fund së shpejti” dhe gjurmon me detaje të lezetshme një sërë shenjash me anë të të cilave, sapo të përfundonte predikimi i Ungjillit, Krishti mund të ishte kthyer në Tokë. Atëherë apokalipsi ishte një çlirim.
Studiuesi i Mesjetës Franko Cardini, i kërkuar të kornizojë ndjenjën e fundit të botës, bashkon një kurorë hurmash që nis nga Greqia e sulmuar nga Persia në shekullin e V para Krishtit, deri te zbritja e Haniblit në Itali, deri te “rënia pa zhurmë” e Perandorisë Romake, deri te pushtimet e mongolëve në shekullin e 16-të, te murtaja Manzoniane e vitit 1630 e kështu me radhë. Sa për të thënë se sa mund të zgjerohet kronologjia dhe, në këtë lëvizje fizarmonike, të humbasë rrezikun e saj specifik.
Ndër paragjykimet, shtrembërimet njohëse që na bëjnë të shohim atë që kemi përpara hundës në mënyrë të shtrembëruar, “retrospektiva rozë”, ose të besojmë se e tashmja është më e keqe se një e shkuar e idealizuar, është ndër më të shpeshtët. Megjithatë, ne e kemi njohur Shoah-in dhe, në krahasim me atë pikë referimi, mizoritë e sotme janë të zbehta.
Në fakt ka një element të ri. Rrjetet sociale, përmes të cilave pjesë në rritje të njerëzimit përballen me realitetin. Vite më parë, Facebook zbuloi se postimet që shkaktonin ndjenja negative, duke përfshirë mesazhe urrejtjeje, ishin pesë herë më virale sesa ato neutrale. Duke jetuar me reklamat dhe kohën që njerëzit shpenzojnë aty, me një cinizëm të paparë, ai vendosi të udhëzojë algoritmet për t’i përmirësuar ato, për t’i bërë njerëzit të shohin më shumë. Rezultati është një shumëfishim i flluskave në të cilat njerëzit konfirmojnë paragjykimet e tyre dhe çimentojnë keqkuptimet ndaj të tjerëve.
Një gjendje që psikologu social Jonathan Haidt e ka krahasuar me ndëshkimin hyjnor në Babelin e Zanafillës. Njerëz që flasin pa e kuptuar njëri-tjetrin. Të kufizuar në mbylljen e përhershme të ekraneve të veta. Duke ndarë meme rreth Oppenheimer-it, i cili, pas provës së parë bërthamore, citon vargje nga Bhagavad Gita: “Tani jam bërë Vdekja, shkatërruesja e botëve”. Në dhjetë, njëqind, një mijë variacione, ku në vend të bombës atomike mund të vendoset angoisse du jour (ankthi i ditës). Më shumë se apokalipsi në vetvete, është apokalipsi brenda nesh, si zakonisht, ai që kall frikë.